Miejsce dywinacji w nauce o człowieku

AKD Logonia dziękuje Autorowi za udostępnienie
publikowanego tekstu.

 

Wstęp

Wiedza ludzka, aby była w pełni pożyteczna, musi nie tylko
dobrze służyć praktyce życia codziennego, ale i zaspokajać przyrodzoną naszemu
gatunkowi potrzebę poznawczą. Więcej nawet: za prawdziwą, a w związku z tym
pożyteczną, skłonni jesteśmy uważać tylko taką wiedzę, która trafia nam do
przekonania. Jednym z elementów takiego utwierdzania się człowieka w jego zaufaniu do
wiedzy, są wszelkie jej systematyzacje, wprowadzające do właściwego wiedzy świata
abstrakcyjnych pojęć porządek znany z otaczającego na konkretu. Prawidłowość ta w
czasach dawniejszych dotyczyła w pierwszym rzędzie tzw. wiedzy szczegółowej,
dotyczącej stosunkowo wąskich wycinków rzeczywistości, ale dziś, w dobie
wszechogarniającej specjalizacji, a już zwłaszcza po pracach C. R. Poppera¹
systematyzacji poddawane być muszą i te dziedziny wiedzy, które roszczą sobie prawo do
ogólnego opisu świata. Tylko wtedy zaczną budzić zaufanie; tylko wtedy doceni się
pożytek z nich płynący.

Do tej grupy wiedzy zalicza się m. in.
dywinacja. Wbrew rozpowszechnionym sądom nie jest ona tylko sztuką wróżebną. Jest
pełnym w sensie filozoficznym systemem światopoglądowym, zawierającym wszystkie
składniki każdego systemu, mającego pretensje do całościowego opisu rzeczywistości².
I jeśli dziś terminologia dywinacyjna nie jest ani poważana, ani tym bardziej używana,
wynika to nie tyle z jej nieadekwatności, ile ze zjawiska opisanego przed laty z górą
pięćdziesięciu przez T. S. Kuhna³. Dywinacja bowiem zakłada stałą i wysokim
stopniu zdeterminowaną przeznaczeniowo więź człowieka z siłami spoza świata
spostrzegalnego, co jaskrawo kłóci się z wieloma współczesnymi dogmatami
psychologicznymi (np. behawioryzmem), z poważanymi stwierdzeniami nauki⁴,
wreszcie z wciąż jeszcze żywymi wierzeniami religijnymi, które wolną wolę i
przyszłość z jej pomocą stworzoną rezerwują tylko dla Boga i czynią ją
nieprzeniknioną dla ludzi – także dla tych, którzy tytułują się wróżbitami.

Samo zjawisko dywinacji jest równie stare jak ludzkość. Co
ciekawe, dywinacja, choć raz potępiania, raz wychwalana, raz spychana do podziemia, raz
wynoszona do godności akademickich trwa i nic nie zapowiada jej zmierzchu

Właściwości charakterystyczne wiedzy dywinacyjnej

Systemy dywinacyjne znane z historii ludzkości są, jeśli
studiować je w oderwaniu od świata realnego, zamkniętymi, doskonałymi światami, co
dzieją się same dla siebie nikogo na świadka nie potrzebując. Światopogląd
dywinacyjny zakłada, że są one czystą (aż chciałoby się powiedzieć: platońską)
ideą świata i ludzkiego w nim losu. Jednak konkretna wyrocznia uzyskana w wyniku użycia
określonego systemu dywinacyjnego nigdy tego ideału nie osiąga, zaś interpretujący
ją wróżbita właśnie na podstawie dystansu dzielącego dywinacyjny świat-ideał od
uzyskanego z wyroczni konkretu formułuje werdykt⁵. Sytuacje opisywane
przez wróżebne symbole są archetypowe, niemożliwe do dosłownego doświadczenia w
codziennym życiu⁶. W ramach samej tylko wyroczni panuje pełny
determinizm, gdyż symbole ułożone są w ściśle określonej kolejności. Ich układ
inny od archetypowego, występujący w praktyce wróżebnej, jest interpretowany jako
burząca ład zmiana kierunku strzałki czasu, w rzeczywistości idealnej nie spotykana, w
życiu powszechna⁷. Na tyle, na ile uda się odczytać w
chaotycznie porozrzucanych podczas wróżenia symboli przynajmniej fragmenty ich
pierwotnego ładu, na tyle sensowna będzie wyrocznia.

Między przejrzystym i logicznym układem symboli systemów
dywinacyjnych a zawikłanymi losami ludzi korzystających z wyroczni nie ma właściwie
jakiegoś dającego się jednoznacznie zdefiniować przejścia; interpretacja, czyli znajdowanie
fragmentów ładu jest w najwyższym stopniu intuicyjna, zaś podawane przez
podręczniki dywinacji reguły interpretacyjne, przeważnie wzięte z praktyki, mają
znaczenie tylko statystyczne. Więcej nawet: jeśli wróżbita nie zna głęboko
archetypowych znaczeń i wzajemnych zależności symboli, poprzestając na wspomnianych
regułach wróżebnych, będzie się mylił raz za razem. I odwrotnie: im więcej czasu
poświęci na zgłębianie nieuchwytnych treści symbolicznych i mitologicznych archetypu,
tym lepsze będą jego werdykty⁸.

Z tego, co już zostało powiedziane, widać dowodnie, że
dla dywinacji nadmierne jej zbliżenie do konkretu życiowego w celu szczegółowego
przewidywania konkretnej przyszłości – oznacza klęskę. Tymczasem zarówno klientela
wróżbitów, jak i poważni skądinąd badacze ten właśnie poziom dywinacji kojarzą z
jej całością! W rzeczywistości do prognozowania wydarzeń dająca się zapisać i
wyłożyć dywinacja nie jest wiele skuteczniejsza, niż inne znane ludzkości metody.
Często myli się reguły wnioskowania dywinacyjnego z natchnieniem wieszczym, lub
zjawiskami jasnowidzenia⁹. Należy to powiedzieć otwarcie: znane z
dziejów i popularne do dziś systemy dywinacyjne (astrologia, numerologia, Księga
Przemian, wyrocznia runiczna, kartomancja) nie stanowią ani uniwersalnego ani
niezawodnego narzędzia prognostycznego. Już nazywany "ojcem astrologii"
Klaudiusz Ptolemeusz powiada "Każda przepowiednia winna być oparta zarówno na
doświadczeniu, jak też na tradycji. Nikt – nawet mędrzec – nie potrafi uchwycić
wszystkich form wydarzeń, konstelacje bowiem odsłaniają zaledwie ideę przewodnią
danego wypadku, nigdy zaś jego sprecyzowaną postać. Praktykujący astrolog winien
dlatego przede wszystkim przyswoić sobie zdolność wnioskowania. Lecz tylko natchnieni
przez Bóstwo potrafią przepowiadać szczegóły"¹⁰.

Wynikiem aktu dywinacji jest zatem odkrycie idei
przewodniej analizowanego wydarzenia – i tylko to. Wyrażając tę prawidłowość w
języku sformułowanej przez Junga i Pauliego teorii synchronii¹¹,
dywinacja odsłania nie fakty zaszłe w analizowanym momencie czasu, ale ich znaczenia dla
tego momentu czasu, nieraz ukryte i metodami innymi niż dywinacyjne nie do odkodowania.
Rozszerzając to spostrzeżenie, można rzec, iż właśnie dywinacja predestynowana jest
do znajdowania znaczeń i związanego z tym nadawania sensów faktom. Widać to nieraz i w
codziennej praktyce wróżebnej: klienci przychodzą do wróżbity, gdy już stało
się, na wszystko za późno, a chcą właśnie nadania sensu temu, co im się
przytrafiło.

Zatem: dywinacja może, choć nie musi, przewidywać
przyszłość. Natomiast może i musi rozumieć sensy i znaczenia. To właśnie jest jej
największą siłą. Takie rozumienie dywinacji uwalnia ją od obowiązku przewidywania
szczegółów, sztuki dostępnej istotnie chyba tylko "natchnionym przez Bóstwo";
zarazem lokuje ją w bardziej w przestrzeni wewnętrznej człowieka (mówiąc jaśniej:
przestrzeni mitologicznej), niż w świecie zewnętrznym, kierowanym
"obiektywnymi" prawami rzeczywistości.

Teraz staje się jasna niekonkretność wyroczni i proroctw¹²,
nieraz zrozumiałych dopiero po fakcie: wynika to z właściwości przestrzeni
mitologicznej, która choć na oko podobna do naszej codzienności, jednak rozgrywa się semper
et ubique i jako taka jest dla żyjącej "tu i teraz" jednostki niekonkretna
z samej swojej definicji.

Pozycja dywinacji w świadomości społecznej

W naszym kręgu kulturowym daje się zauważyć pewna
charakterystyczna prawidłowość: na początku kolejnego okresu swego rozkwitu dywinacja
zawsze sprzymierza się z jakąś wiedzą mniej ogólną, w danym okresie uważaną za
awangardę wiedzy ludzkiej w ogóle. Przejmuje jej terminologię i wtedy powstają dzieła
najwybitniejsze. Popularyzowane a następnie wulgaryzowane służą one przesądnym
władcom a potem warstwom niższym, zupełnie nie zainteresowanym jakąkolwiek wiedzą
pozautylitarną. W efekcie takiego upadku dywinacja, postrzegana wtedy jako prymitywny
przesąd, jest rugowana z życia społecznego i staje się domeną nielicznych. Po okresie
hibernacji, który sprzyja oczyszczeniu, znów wraca do łask i cykl się powtarza.
Najbardziej znane takie cykle to:

1) wspaniały rozkwit sprzężonej z astronomią astrologii
babilońskiej w II tysiącleciu przed Chrystusem, popularyzacja starożytnej astrologii w
klasycznej Grecji, kompletna degeneracja w Rzymie i potępienie przez formującą się
naukę Kościoła.

2) Powiązanie astrologii, numerologii i Kabały z arabską
filozofia i medycyną w wiekach IX-XII. Za pośrednictwem Arabów wiedza ta trafia do
Europy i tu uzyskuje imprimatur nie byle kogo, bo samego św. Tomasza z Akwinu¹³.
Stąd prosta droga astrologii na uniwersyteckie katedry początków Renesansu i jej
łączenie z raczkującym przyrodoznawstwem. Efektem tego ostatniego mariażu stał się
bujny rozkwit renesansowej magii, w której astrologia i inne formy dywinacji odgrywały
rolę niepoślednią¹⁴. Wulgaryzacja dywinacji, jaka nastąpiła w
dobie baroku¹⁵,
sprzyjała rozdzieleniu dywinacji i szybko uniezależniającej się nauki. W efekcie
dywinacja została wygnana z uniwersytetów i na półtora stulecia zeszła do podziemia.

3) Obecny flirt dywinacji z nowoczesną psychologią,
zapoczątkowany pracami C. G. Junga i jego uczennicy M. L. v Frantz. Z uwagi na
wspomnianą już wcześniej właściwość dywinacji jako takiej – jej nieprzystawalność
do konkretu "grubej" materii i życia w niej pędzonego – taka subtelna
inspiracja jest dla dywinacji o wiele bardziej obiecująca, niż dawne inspiracje
przyrodoznawcze, siłą rzeczy materialistyczne. Dawniej inspiracja taka była
niemożliwa, bo nie istniała wyodrębniona psychologia, a jej rolę pełniła dywinacja
właśnie. Niestety już widać pierwsze symptomy wulgaryzacji tego nurtu, w postaci
istnego zalewu obliczonej na komercję podławej jakości literatury ezoterycznej. Także
umiejętności i klasa wielu dzisiejszych wróżbitów, choć coraz częściej mają oni
profesjonalne przygotowanie poradnicze, niejedno pozostawiają do życzenia.

Za przyczynę opisanego powyżej cyklicznego wygania i powrotu dywinacji do europejskiej
świadomości społecznej uznać można charakterystyczny tylko dla naszej kultury mit
indywidualistyczny, przyznający jednostce ludzkiej wolę w wysokim stopniu, jeśli nie
całkowicie wolną¹⁶ a do tego silnie eksponujący aktywną
rolę jednostki w tworzeniu przez nią jej przyszłości. W kulturach nie eksponujących
indywidualizmu jednostki, ani jej podmiotowości w tworzeniu przyszłości dywinacja jest
stale obecna, a jej należyty poziom zabezpieczany jest przez system kształcenia wróżbitów.
Tak dzieje się np. w Indiach, gdzie powszechnie poważana jest astrologia a zdobycie
dyplomu uprawniającego do jej profesjonalnego uprawiania wymaga długich lat trudnych
studiów¹⁷.
Podobnie dzieje się w Chinach, gdzie tamtejszy system wróżebny – Księga Przeman –
towarzyszy ludności od IV w. p.n.e. i nawet osławiona "rewolucja kulturalna"
nie zdołała naruszyć autorytetu tej wyroczni. (Szeptana anegdota głosi, że z Księgi
Przemian korzysta w tajemnicy całe kierownictwo KPCH od chwili przejęcia władzy przez
tę partię.) W światopoglądzie zarówno hindiustycznym, jak i konfucjańskim jednostka
ludzka nie ma wielkiej wartości; jest istotna tylko jako część ogólnego planu
kosmicznego (hinduizm), bądź jako sprawny element społeczeństwa (konfucjanizm). W obu
wzmiankowanych kulturach dywinacja jest stale sprzężona z "wielką" wiedzą: w
Indiach z filozofią i psychologią¹⁸, w Chinach z myślą przyrodoznawczą¹⁹.

W tym kontekście łatwo zauważyć, że okresy największego
i najbardziej twórczego rozkwitu dywinacji przypadają na czasy, gdy jednostka i jej
indywidualne potrzeby nie są szczególnie eksponowane, zaś upadek dywinacji zbiega się
z manifestami wyjątkowości jednostki²⁰. Czasy najnowsze,
gdy wszelkie obiecujące wolność jednostki od tyranii losu prometejskie idee, choćby
takie jak socjalizm, degenerują się do totalizmu, czyli właśnie odebrania jednostce
wszelkich praw – niewątpliwie sprzyjają dywinacji i nie dziwota, że w dopiero co
minionym stuleciu nastąpił rozkwit wróżbiarstwa, a najwybitniejsze umysły tego
stulecia mniej lub bardziej jawnie do takich pasji się przyznawały²¹.
Wróżbiarstwo to, coraz staranniej oczyszczane od starych przesądów doczekało się
wcale sensownych naukowych badań²², zaś wspomniane już podbudowanie go
nowoczesną psychologią powoli, choć systematycznie nadaje mu rangę pełnowartościowej
dyscypliny poznawczej. Wyraźne załamanie się mitu indywidualistycznego, połączone z
poszukiwaniem nowych inspiracji dla kultury od lat 60-tych XX w. daje nadzieję na
złagodzenie napięć między dzisiejszym nazbyt już wybujałym indywidualizmem,
alienującym jednostkę ze społeczeństwa i nadmiernym kolektywizmem, nieprzyjemnie
kojarzącym się z ideami totalitarnymi. Taką szansę stwarza np. powstanie i rozwój
filozofii ekologicznej, przyznającej jednostce sporą wolność, ale w ramach jej
kosmicznej misji²³.

Status społeczny dywinacji jawi się nam zatem jako bardzo
czuły instrument pomiarowy zakresu ludzkiej wolności. Jeśli zdobędzie ona trwałe
miejsce w świadomości zbiorowej, oznaczać to będzie koniec miotania się człowieka
między skrajnościami, z których żadna, jak dotąd nie przyniosła mu szczęścia.

Status ontyczny dywinacji – próba unormowania

Dywinacja nie miała w historii i nie ma do dziś
jednoznacznego ani tym bardziej stałego miejsca w systematyce wiedzy ludzkiej.
Najczęściej bywa postrzegana jako dział wiedzy ezoterycznej, lub mocno mechanicznie
łączona jest z jogą, okultyzmem, magią, itp. dziedzinami. Równie często jest
kojarzona z religią i zaprzęgana w jej służbę²⁴, lub, odwrotnie,
postrzegana jako konkurent ideologiczny religii.

Wszystkie te ujęcia roli i pozycji dywinacji wynikają z
niezrozumienia jej rzeczywistej natury, lub z chęci zawłaszczenia tej eterycznej, trudno
definiowalnej wiedzy w służbę aktualnie obowiązujących dogmatów.

W znanych nam dziejach ludzkości dywinacja broni się przed
wszelką jednoznaczną klasyfikacją. Nie jest uznawaną częścią filozofii²⁵,
nie mieści się w paradygmacie nauk przyrodniczych²⁶, ani formalnych²⁷;
stosunkowo najbliżej jej do nauk humanistycznych, siłą rzeczy nieco nieścisłych. I
właśnie humanistyka, choć pojmowana szerzej, niż to się na ogół czyni w dzisiejszej
filozofii nauki²⁸, stwarza szansę względnie porządnego
umocowania ontycznego dywinacji.

Aby tego dokonać pójdziemy drogą, jaką przeszły już
wcześniej wyodrębniające się z klasycznego trójpodziału nauk (formalne,
przyrodnicze, humanistyczne) autonomiczne dziś dziedziny: nauki medyczne, społeczne i
psychologia. Wszystkie te dziedziny potraktujemy jako część humanistyki szeroko
rozumianej, w ramach której wyróżnimy trzy podpoziomy:

– nauki medyczne zajmują się materialnym podłożem życia
człowieka, czyli fizycznym ciałem. Na tym poziomie na człowieka działa z całą
konsekwencją determinacją genetyczna i prawa przyrody, z czego wynika rozumienie
medycyny jako nauki racjonalnej, posługującej się obserwacją i wnioskowaniem.

– psychologia i nauki społeczne opisują i wyjaśniają
niematerialną, ale w większości racjonalną część człowieczeństwa. Zakres
zdeterminowania przeznaczeniowego jednostki jest tu najmniejszy. Zarówno w psychologii,
jak naukach społecznych uznaje się istnienie i działanie czynników determinujących
człowieka i jego postępowanie (wychowanie, warunki, życia, środowisko społeczne,
etc), ale determinanty nie są przyjmowane jako niezmienne, np. los człowieka może różnie
wyglądać w zależności od środowiska, w jakim żyje, od społeczeństwa, w którym
funkcjonuje, od pozycji w tym społeczeństwie, od wychowania, etc. czynników.
Determinanty psychologiczne i społeczne warunkujące człowieka można na omawianym
poziomie zmieniać, czym zajmuje się np. psycho- i socjoterapia. W ramach
psychologicznego i społecznego opisu człowieka nie można zastosować logiki takiej jak
w medycynie, gdyż człowiek w swoim postępowaniu nie kieruje się tylko logiką. Toteż
stwierdzenia psychologii i nauk społecznych są prawdziwe w większej skali i mają
naturę statystyczną.

– dywinacja opisze całkowicie już nieracjonalną warstwę
ludzkiej egzystencji, jaką jest przeznaczenie i los, często spełniający się wbrew
wszelkiej logice. Tu właśnie przyda się ulotność dywinacji i jej eteryczność, bo
też i sprawy przeznaczenia są takie właśnie. Wszelkie ich ujęcia w racjonalnych
kategoriach naukowych są niepełne²⁹ i odsyłają odbiorcę bardziej w stronę
natchnienia, właściwego wróżbicie lub poecie, niż trzeźwości i obiektywności
sądu, jakiej oczekiwalibyśmy od przedstawiciela nauki.

Tak skonstruowany trójpodział, dając dywinacji należne jej miejsce, jednocześnie nie
narusza w istotny sposób kompetencji pozostałych dziedzin wiedzy. Nieuniknione jest
oczywiście pewne przenikanie się dziedzin, np. w przypadku ciężkich chorób lekarz znałby
ich podłoże biomedyczne a wróżbita umiałby określić, czy i na ile choroba jest
elementem doświadczenia losowego jednostki; podobnie wiele zaburzeń psychicznych, nie
mających wyjaśnienia ani terapeutycznego rozwiązania w ramach akademickiej psychologii,
znalazłoby je w diagnozie dywinacyjnej. Dywinacja z kolei, uwolniona od ciążącego na
niej od wieków "obowiązku wiedzenia wszystkiego" tym bardziej skupić się
może na sobie tylko właściwej dziedzinie – rozpoznania przeznaczenia i podania warunków
życia w zgodzie z nim. Umiałaby określić zakres działania wolnej woli³⁰
i jej ewentualne ograniczenia. W ten sposób – mając swoje niezagrożone miejsce i nie
pretendując do niebezpiecznej roli "ogólnej teorii wszystkiego" mogłaby
dywinacja poszukiwać równowagi między przyrodzonym każdemu z nas dążeniem do
wolności osobistej, a równie przyrodzonym poszukiwaniem życiowych wyzwań
ponadjednostkowych. Odnalezienie tej równowagi – innej dla każdego człowieka – mogłoby
stać się wcale solidnym wstępem do wewnętrznej harmonii człowieka, której
światopoglądy skrajne jak dotąd nie dostarczyły i najpewniej już nie dostarczą.

Podsumowanie

Zaproponowane miejsce dywinacji w wiedzy o człowieku może
stać się wstępem do poważniejszej dyskusji nad formującą się coraz wyraźniej już
nie tylko psychologią, ale i filozofią losu. Można ją tłumaczyć modą, która minie
jak każda inna. Ale można spojrzeć inaczej: nie jak na dekadeckie i milenarystyczne
zachcianki, lecz jak na element większej całości. Całości, której symbolem jest
wydana niedawno i w Polsce głośna książka wieszcząca koniec nauki³¹
z dramatycznym pytaniem postawionym w ostatnim zdaniu: w co teraz wierzyć? Symbolem może
też być coraz większe, spontanicznie zainteresowanie młodzieży ich "kosmiczną
tożsamością"³², zainteresowanie – dodajmy – narastające
wbrew propagandzie szkolnej i katechetycznej. Coraz wyraźniej widać, że zainteresowanie
dywinacją nie jest, wbrew przekonaniu części luminarzy świata kultury, nauki i religii
jakimiś ubocznym kosztem postępu, lecz raczej świadectwem dokonującego się przełomu
kulturowego. Przełomy takie, jak świat światem, niewiele przejmowały się
działaniami, mającymi im zapobiec. Lepszym chyba wyjściem jest przejęcie kontroli nad
tym procesem, próba zrozumienia treści jakie właśnie domagają się artykulacji, no i
zadbanie, by ta artykulacja nie odbywała się na poziomie brukowych wydawnictw i szukania
tanich sensacji. A początkiem tego procesu może być właśnie "oswojenie"
dywinacji na poziomie subtelnych lecz potężnie kształtujących świadomość idei
filozoficznych, generujących system wychowawczy i – w dalszej przyszłości – społeczny.

Systemy dywinacyjne i ludzie w nie wtajemniczeni to osobliwa
"nić" łącząca nas poprzez z wszechświatem i jego planami wobec nas. Bo
kosmos to gigantyczny ekosystem, środowisko stale podlegające ewolucji. Dywinacja
odczytuje nadciągające wymagania, jakie nam ono postawi.

Istnieje zatem wyraźny raison d’etre dla jej
obecności tak w systematyce wiedzy o człowieku, jak i w naszym codziennym życiu.

Bibliografia:

C. G. Jung, Archetypy i symbole, Czytelnik. Warszawa 1993

K. Kopias-Łokuciejewska & W. H. Zylbertal, Homo Divinatus, wyd
Kos, Katowice 1998

M. L. v. Frantz, Wróżenie a zajwisko synchroniczności,

T. Doktór, Spotkania z astrologią, Warszawa 1988

R. Wilhelm, I-cing, tłum. W. Jóźwiak, wyd. Latawiec 1995

H. Skolimowski, Filozofia żyjąca. Eko-Filozofia jako Drzewo Życia,
wyd. Pusty Obłok 1994

Lipold Szondi "Wolność i przymus w losie jednostki", wyd. All,
Kraków 1995

M. Piasecka, Sztuka wróżenia z run, wyd Ravi, Łódź 2001

R. T. Prinke & L. Weres, Mandala życia. Astrologia – mity i
rzeczywistość, wyd. Ravi, Łódź 1994,
W. H. Zylbertal, Kosmiczny dar tożsamości, wyd. Studio Astropsychologii,
Białystok, 1999
W. H. Zylbertal, Liczby Losu, liczby Człowieka, wyd. Ravi. Łódź, 1998
A. Chrzanowska, Misterium Tarota, wyd. Studio Astropsychologii, Białystok, 1998
Materiały szkoleniowe pracowni ARKADIA z Bielska-Białej.

www.logonia.org