Astronom, matematyk, astrolog i geograf
Ptolemeusz urodził się około roku 87 n.e. prawdopodobnie w Górnym Egipcie i umarł
mniej więcej siedemdziesiąt lat później. Niektóre źródła podają, że pochodził z
Ptolimaidy, urodził się ok. 100 r. n.e. i zmarł ok. 165/168r. Jego nazwisko Ptolemeusz
wskazuje, że był Egipcjaninem greckiego pochodzenia, lub przynajmniej miał
zhellenizowanych przodków, natomiast imię Klaudiusz wskazuje, że otrzymał obywatelstwo
rzymskie. Jego prace astronomiczne są dedykowane nieznanemu nam Syrusowi, a wśród jego
najbliższych nauczycieli był Teon, któremu zawdzięcza posiadanie zapisów obserwacji
planet. Oprócz tych prostych faktów właściwie nic nie wiemy o nim jako o człowieku.
Obszerne pisma Ptolemeusza sugerują, że był on zajęty tworzeniem
encyklopedii matematyki stosowanej. Był genialnym systematykiem. Ujmując wiedzę owych
czasów w jedną całość, rozszerzył niektóre jej dziedziny, i to tak skutecznie, że
jego metody badawcze i koncepcje przetrwały ponad tysiąc pięćset lat jako
obowiązujące kanony.
Z dzieł o mechanice znane są tylko tytuły. Wiele z jego Optyki
i Hipotez planetarnych może być odtworzone z wersji greckiej i
arabskiej, jak również kilka pomniejszych prac w zarysie (Analemma i Planisfera),
monumentalna Geografia w języku greckim.
Największym dziełem Ptolemeusza jest wielki traktat o astronomii i
trygonometrii sferycznej Almagest, który powstał po grecku jako Mathematike
Syntaxis, tytułowane również Megale Syntaxis bądź Megiste
Syntaxis. Kiedy Arabowie przetłumaczyli to dzieło ok.827r., jedynie słowo Megiste
zostało zachowane, ale przypominając greckie stało się arabskim al-madżisti. Stąd
mamy po łacinie w XII w. Almagesti albo Almagestum. Przekład
łaciński tego dzieła pod nazwą Constructio mathematica wyszedł drukiem
w Bazlei w roku 1538.
Dzieło to zawarte jest w trzynastu księgach. Ptolemeusz wyraża w
nim przekonanie, że aby zdobyć wiedzę o Wszechświecie musimy studiować astronomię
teoretyczną. Almagest zawiera pełną i zborną koncepcję budowy Układu
Słonecznego, opartą na zastosowaniu metod matematycznych, w tym trygonometrii, do
uzasadniania teorii astronomicznych.
Almagest zawiera całokształt ówczesnej wiedzy
astronomicznej.
Almagest zawiera opracowane przez Ptolemeusza tablice
do rozwiązywania trójkątów sferycznych, które były potem używane przez następnych
1500 lat. Ptolemeusz określił odległość Słońca i Księżyca, wyznaczył długość
miesiąca i roku.
Ptolemeusz w Almageście wyjaśniał, jak sporządzać
globus nieba, aby pokazać precesję.
Almagest powiązał w spójny system ówczesne teorie
ruchu planet, podając metody obliczania ich przyszłych położeń. Ptolemeusz
uzasadniał pogląd o centralnym położeniu Ziemi we Wszechświecie. Ta geocentryczna
teoria stała się kanonem średniowiecznej astronomii.
Ptolemeusz traktuje Hipparcha tak, jakby ten był jego jedynym
znaczącym poprzednikiem w astronomii. Badacze astronomii wnioskują z tego, że pomiędzy
czasami Hipparcha (rozkwit jego działalności nastąpił między 150 a 125 r. p.n.e.) a
Ptolemeuszem niewiele znaczącego w astronomii się wydarzyło.
Ptolemeusz wiele uwagi poświęcił gwiazdom stałym, ich
ekliptycznym długościom i szerokościom, oraz wielkościom gwiazdowym w sześciu klasach
jasności. Jego katalog 1022 gwiazd (i kilku mgławic) w 48.gwiazdozbiorach stał się
podstawą wszystkich następnych katalogów islamu i Zachodu aż do XVII w. Katalog oparty
był na materiałach Hipparcha i uwzględniał jego teorię precesji. Ptolemeusz obliczył
i podał dokładną wielkość pomiaru precesji gwiazd stałych. Dodał precesje do
współrzędnych i uaktualnił katalog.
Wielkim dziełem Ptolemeusza jest Geografike hifegesis czyli
Wstęp do geografii, w VIII księgach, oparty na pracy Marinosa z Tyru. W
dziele tym omówione zostały matematyczne i astronomiczne zasady konstruowania map
geograficznych. Ptolemeusz podaje 8 tys. nazw geograficznych, częściowo ze
współrzędnymi. Pośród miast znajduje się Kalisz, miasto o najstarszej w
Polsce metryce pisanej, zanotowane przez Ptolemeusza jako Kalisia (Calissia).
Zapewne dlatego, że starożytny kaliski zespół osadniczy był jednym z punktów
komunikacyjnych na tzw. szlaku bursztynowym, łączącym imperium rzymskie z wybrzeżem
Morza Bałtyckiego.
Wstęp do geografii zawiera błędy, do
poważniejszych można zaliczyć pomniejszenie obwodu kuli ziemskiej i wydłużenie Morza
Śródziemnego oraz Azji w kierunku wschodnim. Ten ostatni błąd zaważył potem na
wyprawie Kolumba.
Ciekawe jest, że Wstęp do geografii nie był znany
światu chrześcijańskiemu aż do późnego średniowiecza. Dzieło to tłumaczyli z
greckiego i syryjskiego Arabowie. Dopiero w XV w. przełożono je na łacinę i w latach
1475-1600 ukazało się w 42 wydaniach.
Harmoniki Ptolemeusza w 3 księgach zawierają
ówczesną teorię muzyki, a dzieło to należy do głównych źródeł umożliwiających
poznanie muzyki starożytnej Grecji.
Optyka Ptolemeusza jest poświęcona teorii wzroku i
postrzegania zmysłowego, widzenia. Dzieło to zachowało się, aczkolwiek z uszkodzonym
początkiem i zakończeniem, w przekładzie łacińskim sycylijczyka Ameratusa Eugeniusa.
Oryginał zaginął.
Planisfera zawiera teorię projekcji stereograficznej.
Analemmat zawiera opis metody obliczania godzin
słonecznych.
Hipotezy planetarne zawierają wersję kosmologii
Arystotelesa. Opiera się ona na założeniu, że we Wszechświecie nie ma pustej
przestrzeni, ale materia nie może nakładać się na siebie, tak iż najbardziej
zewnętrzny punkt osiągany przez planetę na jej epicyklu musi być równy najmniejszej
odległości osiąganej przez następną planetę. To założenie sprawiło, że oddzielne
modele planetarne Ptolemeusza stały się uniwersalnym systemem. A mianowicie, ponieważ
względne rozmiary kół w jakimś modelu geometrycznym składały się na astronomię
ptolemeuszowską i ponieważ skala okręgu jednej planety ustala w takim przypadku skalę
okręgu dalszej planety, to całkowita skala Układu Słonecznego została ustalona aż do
Saturna w jednostkach najniższej sfery, czyli najbardziej wewnętrznej granicy możliwego
ruchu Księżyca. Ponieważ Ptolemeusz znał odległość Księżyca, stało się możliwe
ułożenie odległości dla wszystkich planet.
Encyklopedią starożytnej astrologii i wykładnią klasycznych a
zarazem fundamentalnych zasad interpretacji horoskopu jest Tetrabiblos (Czteroksiąg
– Traktat matematyczny w czterech księgach). Pracując nad tą księgą
Ptolemeusz korzystał z wielu nieznanych nam dotychczas materiałów źródłowych,
znajdujących się wówczas w Bibliotece Aleksandryjskiej, zniszczonej w 390 r. n.e. przez
fanatyczną tłuszczę pod przewodnictwem patriarchy Teofila.
W Tetrabiblos Ptolemeusz zawarł klasyczne, aż po
dzień dzisiejszy, astronomiczne uzasadnienie elementarnych przesłanek interpretacji
horoskopu. Opracował zupełnie nowe, a zarazem oparte na wiedzy astronomicznej, kierunki
badań astrologicznych, oraz przedstawił zasady obliczania efemeryd planetarnych.
Metodami Ptolemeusza można posługiwać się i dzisiaj, błąd dotyczący nawet
Księżyca nie jest większy niż 7-8° !
Tetrabiblos rozpoczyna się obroną astrologii oraz
przedstawieniem idei, że wpływy ciał niebieskich mają podłoże fizyczne. Księga II
traktuje o wpływach kosmicznych na geografię i pogodę. Księgi III i IV traktują o
wpływie układów astronomicznych czyli stanu niebios na życie ludzkie.
Ptolemeusz uporządkował różnorakie systematy astrologiczne i
stworzył zborną wizję makrokosmosu w mikrokosmosie, teorię organicznego
związku pomiędzy stanem nieba a życiem na Ziemi.
Tetrabiblos został napisany ok.151 r. n.e. Dzięki
staraniom kastylskiego króla Alfonsa X przetłumaczony został w IX w. na język
łaciński. W 1484 r. w Wenecji ukazało się pierwsze drukowane wydanie. W języku
greckim wydano Tetrabiblos w 1525 r. w Norymberdze. W 1538 r. dzieło to
ukazało się w Lugdunie, wraz z tekstem greckim i przekładem łacińskim pt. Opus
quadripartitum seu de apotelesmatibus et judiciis astrorum libri quatuor. W 1551
r. zostało ono włączone do pełnego wydania (Bazylea) dzieł Ptolemeusza.
Tetrabiblos ukazał się, jak dotąd, w ponad 100
wydaniach. Nie jest znane wydanie w języku polskim, o ile w ogóle istnieje. Należy
jednak brać pod uwagę, że w bibliotekach prywatnych polskich astrologów, astronomów,
historyków i filozofów znajduje się wiele nieznanych, aczkolwiek prywatnym sumptem
przełożonych dzieł z klasyki tematu.
Mamy przyjemność i zaszczyt zapowiedzieć publikowanie (w
odcinkach) na naszej stronie www.logonia.pl dzieła Ptolemeusza Tetrabiblos
w języku polskim. Rozpoczynamy już od edycji styczniowej 1999r.
* * *
Powszechna opinia o wielkich astronomach jest prosta, jak bajka o
sierotce Marysi i krasnoludkach. Otóż, zgodnie z powszechnym mniemaniem, Ptolemeusz jest
twórcą geocentrycznego poglądu na Ziemię i jej miejsca we Wszechświecie, zaś dopiero
Kopernik wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię.
Prawda historyczna jest taka: Ptolemeusz wskazał, że ruch
dobowy może wynikać zarówno z obrotu Ziemi lub obrotu całego świata wokół Ziemi.
Oba poglądy, stwierdził Ptolemeusz, są geometrycznie ekwiwalentne. Dla wygody
obliczeń Ptolemeusz przyjął, że Ziemia jest nieruchoma. Dla wygody obliczeń,
co oznacza, że powoływanie się teologów na geocentryczną teorię Ptolemeusza, takoż
stosunek świętej inkwizycji do Galileusza i kłopoty Kopernika nie wyniknęły
bezpośrednio z ptolemeuszowej koncepcji budowy Wszechświata, lecz miały u swego
podłoża również jakąś wygodę obliczeń, tym razem niezbyt matematyczną…
* * *
W Polsce ukazało się tłumaczenie Centiloquium, znanego
zbioru stu zasad interpretacji horoskopu. Zbiór ten robi wrażenie luźnych notatek i
uwag Ptolemeusza, zapisanych jakby na marginesie głównego nurtu pracy nad Tetrabiblos.
Autentyczność autorstwa Ptolemeusza jest przez niektórych badaczy kwestionowana,
chociaż tekst ten jest zazwyczaj dołączany do pełnego wydania Tetrabiblos.
Tekst polskiego tłumaczenia Centiloquium zamieścimy
w Logonii w edycji grudniowej 1998r.
W tej edycji Logonii posłużyliśmy się 12-tą regułą Centiloquium
dla zilustrowania tej wskazówki przykładem z prognozy polskich astrologów na rok 1938,
ostatni rok względnego pokoju i silnego niepokoju przed wybuchem II wojny światowej,
oraz na rok 1939.
Sentencja ta brzmi:
12. Miłość i nienawiść przeszkadzają
wydaniu bezstronnego sądu, bowiem lekceważą rzeczy najważniejsze, a powiększają
drobnostki.
Tekst na ten temat publikujemy pod tytułem:
Od koniunkcji do koniunkcji
* * *
Tak oto rozpoczynamy cykl poświęcony historii astrologii
klasycznej. W naszych Warsztatach Astrologii Profesjonalnej zwracamy baczną uwagę na
autentyczne studia z astronomii i historii astrologii, zarówno teoretycznej, jak i
personalnej. Jest to niewątpliwie potrzebne. Zauważyliśmy, z pewnym zażenowaniem, że
prezentowane, przez osoby studiujące astrologię, pojęcia na te tematy są co najmniej
mgliste. Spotkałem się nawet, na jednym z wykładów, z pytaniem: "A po co nam
to?!". No, właśnie…